ZARF FİİLLER

Diğer fiilimsiler gibi fiillere gelir ve eklendikleri sözcüklerle fiilleri ya da diğer fiilimsileri zaman ile durum yönünden niteler. Cümle içinde eklendikleri fiilleri zarf görevine sokar. Zarf fiil ekleri “-ken, -alı, -madan, -ince, -ip, -arak, -dıkça, -e….-e, -r…..-maz, -casına, -meksizin, -dığında” şeklindedir. Fiilimsiler içinde zarf fiil eklerinin sayıca fazla olmasından dolayı ezberlenme noktasında sıkıntılar yaşanabilmektedir. Bu eklerin akılda kolayca kalması için şu şekilde zarf fiil kodlaması (Bağ fiil ekleri kodlaması) yapabiliriz:

Zarf Fiil Ekleri Kodlaması

“Kenyalı asiye ince ipi araklamadan gittiğinde oldukça” ya da “Ali madan dağında yaramazken ince ip atarak incelmeksizin dikçe durdu.”  şeklinde kodlayabiliriz.

-ip, (-ıp, -up, -üp),

-arak (-erek),

-madan (-meden),

-maksızın (-meksizin),

-dıkça (-dikçe, -tıkça, -tikçe),

-ınca (-ince),

-alı (-eli),

-ken,

-a ( … -a … -a),

… -r … -maz ( … -r … -mez),

-asıya (-esiye),

-casına (-cesine)…”

ekleriyle türetilip zarf görevinde kullanılan sözcüklerdir. Cümleleri zaman veya durum yönüyle tamamlar.

Apartmanın merdivenlerini koşarak çıktık.

Bu cümlede, “koş-” eylemi, “-arak” ekini alarak “çık-” eyleminin nasıl yapıldığını belirttiği için belirteç görevindedir. Ayrıca eylem olumsuzluk ekini (-me) de alabildiği için bağ-fiildir.

Aşağıdaki cümlelerde koyu renkli sözcükler bağ-fiildir ve bunların cümleye kattığı anlamlar karşılarında verilmiştir.

» -a, -e (…-a …-a, …-e …-e)

Köy yolunda çamurlara bata çıka ilerliyoruz. (durum)

Hastanın başında nöbetleşe bekliyoruz. (durum)

Bugün dersimiz bire on kala bitiyor. (zaman)

Uçağımız sekizi çeyrek geçe kalkacak. (zaman)

» -ip, (-ıp, -up, -üp)

Masadan kalkıp yanımıza geldi. (durum)

Yaşlı kadın durup durup ağlıyordu. (durum)

» -arak (-erek)

İki çocuk gülerek bize bakıyordu. (durum)

Ağacın dalı çatırdayarak kırıldı. (durum)

» -madan (-meden)

Akşam olmadan işlerimizi bitirdik. (zaman)

Hiçbir yere uğramadan buraya gelin. (durum)

» -maksızın (-meksizin)

Bu işte karşılık beklemeksizin çalışıyordu. (durum)

Bu zor durumda hiç düşünmeksizin karar verdi, (durum)

» -dikçe (-dıkça, -tıkça, -tikçe)

Arabamız ilerledikçe köyleri bir bir geçiyoruz. (zaman)

Okulumu gördükçe çocukluğum aklıma gelir. (zaman)

» -ince (-ınca)

Zil çalınca hepimiz dışarı çıktık. (zaman)

Film başlayınca bütün seyirciler sustu. (zaman)

» -alı (-eli)

Ben köyden çıkalı yirmi yıl oldu. (zaman)

Baraj yapılalı tarlalarımız daha iyi sulanıyor. (zaman)

» -ken

Durakta beklerken o da yanıma geldi. (zaman)

Merdivenleri çıkarken birden ayağım kaydı. (zaman)

» -r …-mez (…-r …-maz)

İzmir’e varır varmaz sizi ararım. (zaman)

Sen de hep bilir bilmez konuşuyorsun. (durum)

» -asıya (-esiye)

İşleri yetiştirmek için ölesiye çalışıyordu. (durum)

Sevdiği yemeklerden doyasıya yerdi. (durum)

» -casına (-cesine)

Olayı, sanki tekrar yaşarcasına anlatıyordu. (durum)

Her şeyi anlamışçasına yüzümüze baktı. (durum)

Dikkat!

» Bazı sözcükler bağ-fiil eki almış görünse de bağ-fiil olmayabilir.

Burada kimseyle tartışmadan çalışmalısın. (zarf-fiil)

Bu tartışma-dan bir sonuç çıkmayacağı ortada. (isim)

Birinci cümlede “tartışmadan” sözcüğü “tartış-” eylemine getirilen “-madan” ekiyle yapılan ve eylemin nasıl yapılacağını bildiren bağ-fiildir. İkincide ise “tartışma” adına “-den” hal eki getirilmiştir.

» Aşağıdaki cümlelerde, şekilce bağ-fiile benzeyen ama fiilimsi olmayan sözcükler koyu yazılmıştır.

İki sporcu son yarışmadan çekildi. (ad)

Olay yerine hemen bir ekip gönderdik. (ad)

Bahçeye derince bir kuyu kazdılar. (sıfat)

» Zarf-fiil eklerinden “-ken” ad soylu sözcüklere de eklenebilir. O zaman, eklendiği sözcük zarf olur; ama fiilimsi (eylemsi) olmaz.

Ben dışarı çıkarken o içeri girdi. (zarf-fiil)

Otobüsteyken birden telefonum çaldı.

Ben dersteyken annem müdürle görüşmüş.

Bu cümlelerin birincisinde “çık-” eylemine gelen “-ken” eki zarf-fiil oluştururken, ikincisinde “otobüs” ismine, üçüncüsünde “ders” ismine geldiği için zarf-fiil oluşturmamıştır.

ZARF-FİİL GRUPLARI

Bir zarf-fiil ve bu zarf-fiile bağlı unsur veya unsurlardan kurulan kelime gruplarına zarf-fiil grubu denir.

Grubun ana unsuru zarf-fiildir ve sonda bulunur. Cümleler öğelerine ayrılırken zarf-fiil ve ondan önce gelen ve ona bağlı olan kelimeler ayrılmazlar.

Zarf-fiil, grupta yüklem görevindedir. Vurgu, zarf-fiilden önceki unsurdadır.

» Zarf-fiilden önce gelen kelimeler, cümlede olduğu gibi, özne, nesne, zarf tümleci ve dolaylı tümleç olarak adlandırılırlar. Bu yüzden zarf-fiillerle ve zarf-fiil gruplarıyla birleşik cümleler yapılır.

Son gülün karşısında / son bülbül / ah ederken…
Dolaylı tümleç        özne                 yüklem

Bu yaman dağların hayalini / hatırımdan / silince…
Nesne                                     dolaylı tümleç       yüklem

Kanatlarını açan kocaman bir kartal gibi / kollarını / açarak…
Edat tümleci                                                    nesne        yüklem

Pembe hayaller / kura kura
Nesne                     yüklem

» Hâl ekleriyle çekime girmiş bazı sıfat-fiiller, cümlede zarf görevi yaparlar. Bunlar da birer zarf-fiil grubudur.

Müzik başladığında / bütün salon bir sessizliğe gömüldü.

Sudur, akar / kendi bildiğince.

Pencere, en iyisi pencere
Geçen kuşları görürsün hiç olmazsa
Dört duvarı göreceğine. (Orhan Veli)

» “-r, -mez”, “-di mi”, “-di, -eli” ile kurulan gruplar da birer zarf-fiil grubudur.

Bir pırıltı gördü mü / gözleri hemen dalıyor.

Ben bu gurbet ele düştüm düşeli
Her gün biraz daha süzülmekteyim.

Çamlıca’nın bu asıl çevresine girer girmez, artık eniştemizin köşkünün tılsımlı duygularını tatmaya koyulurduk.

» Bu grup, kelime grubu ve cümle içinde zarf olarak kullanılır.

Bahar geleli / kargalar sınırsız bir neşe içinde.

Dargınlığını unutup / onunla barışmak istiyor.

Yokuşu çıkar çıkmaz, /  kurumuş başak tarlalarıyla karşılaştık.

Kardan, yağmurdan, rüzgârdan sora sora /
Bir yol bulup / giderdim anılara.

» Zarf-fiil grubu yüklem olarak da kullanılabilir.

Âlemde gündüz gönlümüze işkencedir
Bence bayram ufukta gün bitincedir. (Cahit Sıtkı Tarancı)

Zarf Fiil Ekleri Örnekleri

-Ip, Up

Bağlaç işlevinde “ve”, “gibi” anlamlar katar ve fiillerin durumlarını gösterir.

Arabayı onarıp bize sattılar.

Çalışıp sınavı geçti.

Bakıp bakıp gülüyordu.

-arak, -erek

Fiillerin hangi durumda yapıldığı gösterir, iki fiilin aynı anda yapıldığını gösterir.

Söylenerek kapıyı kapattı.

Her sabah kalktığında gülerek günaydın diyordu.

Maçları seyrederek analizlerini yapıyordu.

Okuldan gelerek kardeşini hastaneye götürdü.

-ınca, ince

Eklendikleri eylemin zamanını bildirir.

Annemler köyden gelince temizlik yapacağız.

Okullar bitince tatile gideceğiz.

Takım şampiyon olunca yeni transferler açıklanacak.

Gözleri bozulunca gözlük takmak zorunda kaldı.

-dıkça, -dikçe

Eklendikleri fiillere neden-sonuç, koşul-sonuç gibi anlamların yanında zaman anlamı da katar.

Birikim yaptıkça mutlu oluyordu.

Derslerine çalıştıkça notları yükseliyordu.

Onu gördükçe sinirlerim tepeme çıkıyordu.

Evi temizledikçe kirlenmeye devam ediyordu.

-madan, -meden

Cümleye koşul, zaman ve nasıl yapıldığı şeklinde anlamlar katar.

Ben gelmeden yemeğe sakın başlamayın.

Derslerde durmadan not alıyordu.

Takımımız maçları gol atmadan tamamlıyordu.

Öğretmenlerinize danışmadan defter almayın.

-alı, -eli

Cümleye başlama zamanı şeklinde bir anlam katar.

Buraya geleli hiçbir olay çıkmadı.

Ailemi görmeyeli oldukça uzun zaman oldu.

Havalar ısınalı daha denize gitmedik.

İstanbul’a taşınalı henüz beş ay oldu.

-ken

Eklendiği fiile durum ya da zaman anlamı katar. Ayrıca cümlede iki eylemin aynı anda yapıldığını bildirir.

Yürürken eski müdürümle karşılaşmayalım mı?

Dün sabah okula giderken ayağım burkuldu.

Biz tam mezun olurken sınav sistemi değişti.

Su içerken hıçkırığı tutmuştu. 

-meksizin, -maksızın

Eklendikleri fiillerle cümleye durum ve bazen de süreklilik gibi anlamlar katmaktadır.

Durmaksızın ders çalışıyordu.

Hiçbir şey görmeksizin olayı seyretmeye çalışıyordu.

Yaptığı hataları anlamaksızın tekrarlamaya devam ediyordu.

-esiye, -asıya

İşini ölesiye seviyordu.

Annesinin yaptığı yemekleri doyasıya yedi.

Şirketi batırasıya kadar devam etti.

-dığında, -diğinde

Eylemlerin zamanını bildirir.

İstanbul’a geldiğinde bana haber vermeyi unutma.

Okulu bitirdiğinde bizlere haber vermeden memleketine gitmişti.

Temizlik bittiğinde dışarıya yemek yemeye gittik.

Hediyesini gördüğünde büyük bir şaşkınlık yaşadık.

…-r ….-mAz

Döner dönmez hemen bilgisayarın başına oturdu.

Maç biter bitmez hakemin yanına koştular.

Okulu bitirir bitirmez iş hayatına atıldı.

Hava aydınlanır aydınlanmaz yollara düştü.

KAYNAKKAYNAK: Zarf Fiil Ekleri Nelerdir? Kodlaması Nedir?